CHP’li vekillerin ABD seyahati 3,5 ay sürmüştü
Vakanüvis
Cumhuriyet Halk Partisi Genel Lideri ve beraberindeki heyetin ABD gezisi “icazet” tartışmaları ortasında başladı.
CHP’lilerin ABD seyahati beş gün sürecek. Bir vakitler, 1940’larda yeniden CHP’li siyasetçiler tekrar ABD’ye bir seyahat düzenlemişler, bu seyahat ise tam 3,5 ay sürmüştü.
Tek parti rotayı ABD’ye kırınca…
Tek parti idaresi, II. Dünya Savaşı’nın birinci yıllarında sıkı bir Almanya taraftarı olmuştu. CHP, gerek hükümet gerekse parti teşkilatı olarak her kademede ateşli bir Nazi taraftarlığı sergiliyordu.
Çoğu, tıpkı vakitte gazeteci olan CHP vekilleri gerek Meclis kürsüsünde gerekse de gazetelerindeki köşelerinde “Almancılık” yapıyorlardı.
Ne var ki, süreç içerisinde ABD’nin yükünü koymasıyla savaş Almanya aleyhine dönmeye başlayınca Türkiye de yeni duruma ahenk sağlayabilme arayışına girmiş, CHP Hükümeti de olabildiğince süratli bir formda rotayı ABD-İngiltere eksenine kırmıştı. Bu süreçte Cumhuriyet gazetesi, baba Yunus ve oğul Ender Nadi ise Alman taraftarlığından çabucak vazgeçmeyecek, bu nedenle de bir müddet CHP ile karşıt düşeceklerdi. Hatta Cumhuriyet gazetesi birkaç kere CHP Hükümeti tarafından kapatılmıştı.
CHP’li Başbakan Peker: ABD dünyaya ferahlık veriyor
Savaşın gidişatında ABD’nin kimi ülkelere “yardım” siyasetleri devreye girerken Türkiye de bu ülkelerden birisiydi. Aslında olup biten yardımdan çok borç verme operasyonuydu. Çünkü ABD küçük bir ölçü hibe, yüksek ölçüde ise borç verme sürecini başlatmıştı. O denli ki, Türkiye ileriki yıllarda yalnızca hibe değil, borç ölçüsünden bile daha fazlasını bakım ve yedek modül sarfiyatları için ABD’ye ödemek zorunda kalmıştı.
Sonuçta netleşen ise ABD ile Türkiye ortasındaki bağlantıların yakınlaşma sürecine girdiğiydi. Bu kapsamda Türkiye, Washington idaresine sıcak bildiriler vermeyi arttırmıştı. Bunun üzerine ABD Kongresi, 11 Mart 1941’de “millî savunmanın menfaati için” Ödünç Verme ve Kiralama Kanunu’nu çıkarmıştı. Bu kapsamda, İngiltere’ye 7 milyar dolarlık uygun kaidelerde borç verme ve kısmen de hibe ayrılmış, kanuna eklenen bir hususla bu ölçüden bir kısmının da İngiltere aracılığıyla Türkiye’ye aktarılması kararlaştırılmıştı.
Ankara idaresi, bu kanuna dayanarak ABD’den 100 milyon dolara yakın silah ve teçhizat almıştı. Başbakan Recep Peker, o günlerde ABD’li bir yetkiliyle yaptığı görüşmede, “ABD’nin harpte nazım rolü oynamaya başlaması insanlık ve dünya için büyük ve ferahlatıcı bir hayır işaretidir.” demişti.
Gazeteci vekiller özel uçakla taşındı
İkinci Dünya Savaşı’nın ortalarına gelindiğinde ise Türkiye’nin ABD aksında yer alma eforları daha da sürat kazanmıştı.
Türk, ABD ve İngiltere hükümet yetkililerinin görüşmeleri sonucunda Türk basını aracılığıyla Meclis ve kamuoyunda “rıza üretmek” üzere bir küme milletvekili – gazetecinin İngiltere, Kanada ve ABD’de gezdirilmesi kararlaştırılmıştı. Böylelikle dördü milletvekili, biri de ABD tezlerinin başından beri savunucusu olan beş kişilik heyet uzun sürecek, 1942 yılının 21 Ağustos’unda başlayıp 7 Aralık’ta sona erecek bir seyahate çıkartılmıştı.
1942 yılındaki seyahate, gazeteci kökenli siyasetçiler; 1939’dan 1954’e kadar CHP milletvekilliği yapan Hüseyin Cahit Yalçın, 1939’dan 1943’e kadar CHP milletvekili olan ve (Zeynel) Abidin Daver, CHP milletvekili (1939-1946) Ahmet Şükrü Esmer ile hükümetin New York Kültür Pavyonu Müdürlüğünü yapan gazeteci müellif Ahmet Emin Yalman ve ABD-İngiltere ittifakını destekleyen yayınlarıyla tanınan Zekeriya Sertel götürülmüştü.
CHP’li heyetin gezisi öncesi İngiliz saklı evraklarında, seyahate katılacak isimlerle ilgili olarak, “Tamamı İngiliz – ABD taraftarıdır” denilmişti.
Heyet seyahate Amerikan ve İngiliz diplomatlarca uğurlanmıştı. Bu çerçevede evvel İstanbul’da ABD Büyükelçisi, Ankara’da da İngiltere Büyükelçisi seyahate katılacak isimlere yemek vermişti. CHP’liler, savaştan ötürü çok dolambaçlı bir rotada seyahat yapmışlardı. Grubu taşıyan özel uçak; Ankara’dan evvel Suriye’ye gitmiş, buradan Mısır’a geçmiş, akabinde Batı Afrika’da Lagos’a, buradan Portekiz’e ve nihayet Londra’ya ulaşmıştı.
Gazeteciler Londra’da ilgiyle karşılanmışlardı. İngiliz yetkililer CHP’li heyeti etkilemek için varlıklı bir program hazırlamış, savaş koşullarına karşın Türk konukları lüks yerlerde ağırlamış, pek çok kuruma götürüp gezdirmişlerdi.
Heyetten Abidin Daver ve Zekeriya Sertel, BBC, Reuters ve Britsih Council’i dolaşıp, bir tiyatro oyununu izlerken gözyaşlarını tutamadıklarından anılarında bahsetmişlerdi.
Roosvelt, CHP’lileri 15 dakika kabul etti, hiç konuşturmadı
İngiltere ziyaretinin akabinde 2 Ekim 1942 tarihinde ABD’ye geçen heyet, burada yeniden ağır bir programla karşılanmıştı.
Milletvekili ve bürokratlar; General Motors, Ford ve Chrysler fabrikalarını gezmişler, ayrıyeten silah sanayine ait birçok ülke içi seyahate ve bilgilendirme toplantısına da katılmışlardı.
CHP’liler, ABD Lideri Franklin Roosevelt tarafından da kabul edilmişlerdi. Fakat kabul enteresan bir biçimde gerçekleşmişti. Lider Roosevelt, CHP’li gazetecilere “onbeş dakikalık bir görüşme” ayarlamış, görüşmede Türk heyetinin “bir kelime” bile etmesine fırsat vermemiş fakat gazeteciler her şeye karşın bu görüşmeden çok mutlu ayrılmışlardı.
Yaklaşık 3,5 ay süren seyahat kapsamında CHP’liler, kısa bir müddetliğine Kanada’ya da geçmişlerdi. Gazetecilerden Zekeriya Sertel 63 gün, Ahmet Emin Yalman ise 17 gün sürecek yazı dizileriyle bu uzun seyahati uzun uzun ve ballandıra ballandıra okuyuculara aktarmışlardı.
CHP’li vekillerin ABD aşkı
Müttefik önderleri Şubat 1945’te toplanan Yalta Konferansı’nda, yeni kurulacak Birleşmiş Milletler’e sırf 1 Mart 1945 tarihine kadar Almanya’ya savaş açmış ülkelerin katılmasını içeren bir karar almaları üzerine, CHP Hükümeti 23 Şubat 1945’te “Almanya’ya savaş ilan etmişti.”
CHP Hükümeti, bu süreçte doğal olarak ABD ile olan münasebetlerini giderek arttırmıştı. Bu yakınlaşmalar çerçevesinde, Japonların teslim olma muahedesini güvertesinde imzaladıkları ABD donanmasından USS Missouri gemisi Türkiye’ye gelmişti.
ABD’de 1944 yılında vefat eden Türkiye’nin Washington Büyükelçisi Münir Ertegün’ün cenazesi bu gemiyle Türkiye’ye gönderilmişti. Türk hükümeti cenazenin teslim alınmasının akabinde gerçekleştirilmek üzere gemiyle gelen ABD’li subay ve askerler için görkemli programlar hazırlamış, Amerikalıları günlerce ağırlamıştı. Monopol, “Missouri” isimli bir lüks sigara ile kibriti piyasaya sürmüş, PTT hatıra pul bastırmış, birtakım mescitlerin mahyalarına “welcome” yazılmış, İstanbul Belediyesi Karaköy’den itibaren Beşiktaş’a kadar olan saha ile Beyoğlu’nun bir kısım semtlerindeki konut ve dükkanları bir örnek boyamıştı.
Tamamına yakını CHP milletvekili olan gazeteciler Necmettin Sadak, Falih Rıfkı Atay, Abidin Daver, Ahmet Şükrü Esmer, Hüseyin Cahit Yalçın, Hamdullah Suphi Tanrıöver Orhan Rahmi Gökçe, Asım Us ve Ender Nadi birden fazla yazı kaleme alarak gemi vesilesiyle ABD güzellemesi yapmışlardı.
Yazı başlıklarından kimileri şöyleydi:
“Hoşgeldiniz / Türk Milleti Minnettardır / Welcome Secman of Randolph / Safa Geldiniz Aziz Dostlar / Amerika’dan Şefkât Yardımı / Türk Amerikan Dostluğunda Mesut Gelişmeler / Büyük Amerikan Milletinin Centilmen Denizcileri / Wellcome American Fleet / Aziz Dostlarımız / Amerika Yakın ve Orta Doğu’nun Koruyucusu / Dost Amerika’nın Dost Denizcilerini Karşılarken / Muasır Medeniyete Amerika’nın Sihirli Elleriyle Ulaşacağız.”
– Arş. Gör. Ahmet Çelik, “İkinci Dünya Savaşı’nda Hükümet
– Basın İlgileri ve Gazeteci Mebuslar”, Fırat Üniversitesi Toplumsal Bilimler Mecmuası, Cilt: 28, Sayı: 2, Temmuz 2018 – Yavuz Güler, “II. Dünya Harbi Sonrası Türk
– Amerikan İlişkileri”, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Mecmuası, , Cilt 5, Sayı 2, 2004
– Gül Karagöz Kızılca, “1942 Yılında Mihver ve Müttefik Devletlerce Düzenlenen Türk Basın Gezileri”, Kebikeç Mecmuası, Sayı 14, 2002