Türkiye’nin Cumhuriyet oluşunun 99. yıl dönümü…
Hepimiz nasıl kurulduğunu biliyoruz; türel boyutunuysa Murat Bardakçı yazdı.
Bardakçı’nın, Meclis Arşivi’nden ulaştığı dokümanlar ve o evrakların kıssası…
Meclis’in Anayasa’da 29 Ekim 1923’te yaptığı değişikliklerin yer aldığı ve Meclis kâtiplerinin yazdıkları sayfa. Bu metin Cumhuriyet’in ilânının birinci resmi dokümanıdır (TBMM Arşivi).
Diyanet İşleri Reisliği’nin Cumhuriyet’in ilânını halka duyurmaları için müftülüklere gönderdiği telgraflardan biri (Cumhuriyet Arşivi, 051-0-8-65-35-1).
Anayasa’da değişiklik
Şimdi, Cumhuriyet’in ilânının hukuksal tarafını ve dokümanın ehemmiyetini anlatayım: “Cumhuriyet, bir anayasa değişikliği ile, Büyük Millet Meclisi ‘Kanun-ı Aslı Encümeni’nin, yani Anayasa Komisyonu’nun 1921 Anayasası’ndaki altı hususun değişmesi gayesi ile hazırladığı tasarının Meclis’in 29 Ekim 1923 Pazartesi günü yaptığı 43. oturumunda kabul edilmesi suretiyle ilân edildi. Anayasa’nın birinci unsuruna ‘Türkiye’nin idare halinin ‘Cumhuriyet’, devletin dininin İslâm, resmî lisanının de Türkçe olduğu’ ek ediliyordu. Başka hususlar de Cumhurbaşkanlığı, Başbakanlık ve Hükümet hakkındaydı.
Oylamadan sonra çabucak reisicumhur seçimine geçildi ve Mustafa Kemal Paşa, Reisicumhur seçildi.”
Komisyonun mazbatası
Meclis’in 29 Ekim 1923 Pazartesi günü yaptığı 43. oturumunda görüşülüp kabul edilen tasarıyı hazırlayan Anayasa Komitesi; İzmir Milletvekili Yunus Nadi (Abalıoğlu) Bey’in başkanlığında Gelibolu Milletvekili Celâl Nuri (İleri), Dersim Milletvekili Feridun Fikri (Düşünsel), Konya Milletvekili Refik (Koraltan), İzmit Milletvekili İbrahim Süreyya (Yiğit), Muş Milletvekili İlyas Sami Beyefendiler ile Antalya Milletvekili Rasih Hoca (Kaplan)’dan meydana geliyordu.
Celâl Nuri Bey’in Meclis Başkanlığı’na hitaben kaleme aldığı kurul mazbatası bugünün Türkçesi ile şöyle idi:
“Milletimizi refah ve saadete ulaştırıp tam bir bağımsızlığa kavuşturan ve Allah’ın da takdir ettiği savaşta ulusal hâkimiyet aslı kat’î surette kabul edilmiş ve hep buna riayet edilegelmişti. Bu tarzın necib Türk milletine ne büyük muvaffakiyet temin ettiği aşikârdır. Hâkimiyetin kayıtsız-şartsız millete ilişkin olması ve yönetim tarzının milletin mukadderatını şahsen ve bilfiil yönetim etmek aslına dayanması zati ‘Cumhuriyet’ demek olduğundan, saltanatı kesin biçimde kaldıran bu sözün kullanılıp Türkiye Devleti’nin formunun cumhuriyet hükümeti olması hakkında Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun özel unsurunun bir fıkra ile açıklığa kavuşturulması hukuk ve uygulama bakımından münasip görülmüştür.
Bir cumhuriyet tesis kılındıktan sonra bu cumhuriyetin temsilcisi olan başkanlık makamının da oluşturulması doğaldır.
Bundan diğer, hükümeti teşkil edecek olan başbakanın cumhurbaşkanı tarafından tayini, sorumluluğun belirlenmesi bakımından mecburî işlerdendir.
Dolayısıyla, hala mevcud olan devlet formunun tesbiti için Anayasa’nın buna dair bir, üç, sekiz ve dokuzuncu unsurları aşağıdaki halde değiştirilerek açıklığa kavuşturulmuş, devletimizin dininin İslâm, lisanının de Türkçe olduğuna dair özel bir husus ek edilmiştir.
Zikredilen unsurları kanun hâline getirmek üzere Hey’et-i Celîle’ye arz ve teklif ve çabucak müzakeresini istirham ederiz.”
Bu mazbata doğrultusunda hazırlanan tasarının Meclis’te 29 Ekim akşamı saat 08.00’de kabul edilip kanunlaşması ile Türkiye’de Cumhuriyet ilân edilmiş oldu.
Ankara’da, Cumhuriyet’in ilân edildiği birinci Meclis binası.
“Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Başkitabeti (Genel Sekreterliği) Kavanîn (Kanunlar) Müdüriyeti” antetli kâğıda yazılmış olan 364 numaralı ‘Teşkilât- ı Esasiye Kanunu’nun birtakım mevaddının tâdiline’ yani ‘Anayasa’nın birtakım hususlarının değiştirilmesine’ dair kanun şöyle idi: “
Birinci Husus: Hâkimiyet, bilâ kayd ü kaide milletindir. Yönetim yordamı halkın mukadderatını şahsen ve bilfiil yönetim etmesi aslına müsteniddir (dayanır). Türkiye Devleti’nin şekl-i hükümeti Cumhuriyet’tir.
İkinci Husus: Türkiye Devleti’nin dini, din-i İslâm’dır. Resmî lisanı Türkçedir.
Üçüncü Unsur: Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi tarafından yönetim olunur. Meclis, Hükümet’in inkısam ettiği şuubât-ı idareyi (ayrı başka kısımlara ayırdığı idarî işleri) İcra Vekilleri vasıtasıyla yönetim eder.
Dördüncü Unsur: Türkiye Reisicumhuru, Türkiye Büyük Millet Meclisi Heyet-i Umumiyesi tarafından ve kendi âzası meyânından bir intihap (seçim) devresi için intihap olunur (seçilir). Vazife-i riyaset (başkanlık görevi), yeni Reisicumhur’un intihabına (seçimine) kadar devam eder. Tekrar intihap olunmak (seçilmek) caizdir.
Beşinci Unsur: Türkiye Reisicumhuru, devletin reisidir. Bu sıfatla gerek gördükçe Meclis’e ve Heyet-i Vekile’ye riyaset (hükümete başkanlık) eder.
Altıncı Unsur: Başvekil, Reisicumhur tarafından ve Meclis âzası meyanından intihap olunur (Meclis üyeleri ortasından seçilir). Öteki vekiller Başvekil tarafından yeniden Meclis âzası ortasından intihap olunduktan sonra hey’et-i umumiyesi (hepsi) Reisicumhur tarafından Meclis’in tasvibine arzolunur. Meclis hâl-i içtimada (çalışma döneminde) değil ise keyfiyeti tasvip Meclis’in içtimaına tâlik olunur (toplantısına ertelenir).
18 Rebiyülevvel 1342 ve 29 Teşrinievvel (Ekim) 1339 (1923)”.
Müftüler görevlendirildi
Meselenin temeli, Meclis’in yeni bir devlet kurmaya değil, mevcut idarenin ismini koymaya karar vermesi idi…
Cumhuriyet’in ilânı, Ankara’da 101 pâre top atılarak kutlanırken kararı memleketin dört bir tarafına duyurma işi de müftülüklere verildi. Evkaf ve Şer’iye Vekâleti’nin talimatı ile Türkiye’deki bütün müftülüklere telgraflar gönderen Diyanet İşleri Reisliği, müftülerden artık Cumhuriyet ile yönetim edileceğimizi halka duyurmasını istedi.
Bu sayfada Meclis’in Anayasa’da 29 Ekim 1923’te yaptığı değişikliklerin yer aldığı ve Meclis kâtiplerinin yazdıkları metnin yepyenisi, yani Cumhuriyet’in ilânının birinci resmî evrakı yer alıyor.
1920’de açılan birinci Meclis, bu tahta okul sıralarında çalışmıştı.
