Tükürük bezleri ağız boşluğunda bulunan salgı üreten bezlerdir. Tükürük bezleri ortasında daha küçük ve daha büyük olanlar vardır. Büyük bezler kulak göğsünün altında, çenenin altında ve lisanın altındadır. Küçük bezler ağız boşluğu boyunca dağılmıştır.
Tükürük bezlerinin varlığı kıymetlidir zira sindirim için gerekli olan, birebir vakitte muhafaza sağlayan ve pak tutan tükürüğü üretirler. Tükürük bezleri, sağlıklı bir bağışıklık sisteminin değerli bir modülüdür.
Tükürük bezleri ağız boşluğunda çeşitli sindirim enzimleri salgılayarak sindirim sürecini başlatır. Enzimler ortasında örneğin amilaz karbonhidratları, lipaz yağları, müsin ise ağız boşluğunu nemlendirir.
Birinci çift kulak etrafında (parotis), ikinci çift çene altında (submandibular bez) ve üçüncü çift lisan altında (dil altı bezi) olmak üzere toplam 3 çift büyük tükürük bezi vardır. Bu bezlerin en büyüğü parotis bezidir. Tüm bunlara ek olarak farenks duvarında dağınık halde görülebilen küçük tükürük bezleri de vardır.
Tükürük bezleri çoklukla şişenene kadar fark edilmeden misyonlarını yaparlar. Lakin, rastgele bir sıhhat sorunu durumunda gergin ve ağrılı hale gelirler. Daha sonra muhtemelen bakteriyel yahut viral enfeksiyon, litiyazis yahut tümörlerin yeri olurlar.
İşte en yaygın tükürük bezi hastalıkları ve dikkat edilmesi gereken belirtiler.
Xerostomia (ağız kuruluğu)
Ağız kuruluğu, tükürük bezi enfeksiyonları için bir risk faktörüdür. Yetersiz sıvı alımı, ağızdan nefes alma, gerilim yahut anksiyeteden kaynaklanabilir. Tükürük bezlerinin bu anormalliği, yetişkinlerde daha yaygındır. Bunlar dışında kimi durumlar da ağız kuruluğuna yol açabilir.
HIV yahut kemoterapi, radyoterapi yahut radyoaktif iyot tedavileri (örneğin tiroid kanseri tedavisi için) üzere bir enfeksiyon tükürük akışını azaltabilir.
Sialadenit (glandüler enfeksiyonlar)
Sialadenit, ekseriyetle bir taş yahut glandüler hiposekresyonun (çok düşük bir tükürük akışı) neden olduğu tükürük bezinin bir küme bakteriyel enfeksiyonudur. Ekseriyetle tükürük parankiminin (salgı dokusunu oluşturan hücreler) iltihaplanmasına neden olurlar.
En sık görülen belirtiler bezin şişmesiyle ilgili olan ağrı ve çok duyarlılıktır. Enfeksiyon en sık parotis bezini tesirler ve çoklukla ağız kuruluğu olan, kronik bir hastalığı olan yahut ağıza radyasyon tedavisi yahut tiroid kanseri için radyoaktif iyot tedavisi görmüş şahıslarda görülür. Anoreksiyalı beşerler da bu enfeksiyona hassastır.
Bununla birlikte, tükürük bezi taşının neden olduğu glandüler enfeksiyonlar ile üçüncü bir nedenden (sialodohitit) kaynaklananlar ortasında fark vardır. Her durumda, tedavi edilmemiş bir enfeksiyon, tükürük bezlerinin kesilmesi ve boşaltılması gereken apselere dönüşebilir.
Juvenil rekürren parotit
Tükürük bezlerinin iltihabı submandibuler beze ulaştığında, buna submandibulit denir. Parotis bezine ulaştığında, parotit denir.
Juvenil rekürren parotit, çocukları ve ergenleri etkileyen özel bir parotit biçimidir. Bunlar bir yahut her iki parotis bezinin tekrarlanan bakteriyel enfeksiyonlarıdır. Risk, uzun vadede parankimin tahrip olmasıdır.
Bu durum azdır ve nedeni şimdi bilinmemektedir. Belirtiler ekseriyetle yaşla birlikte kaybolur. Bu nedenle her seferinde antibiyotik tedavisi gerekmez.
Mukosel (mukoid kist)
Kazara ısırma üzere alt dudak travması, tükürük bezlerinden birine ziyan verebilir ve tükürüğün tahliyesini engelleyebilir. Engellenen tükürük akışı daha sonra bir mukoid kist oluşturabilir.
Bez şişer ve küçük, yumuşak, mavimsi görünümlü bir nodül (bir mukosel) oluşturur. Bu mukus dolu boşluklar birkaç hafta ila aylar içinde bizatihi kaybolur. Kendi kendine geçmeyen bir mukosel ameliyatla çıkarılabilir.
Durum tehlikeli değildir, lakin rahatsızlık verebilir.
İyi huylu tümörler
Farklı tükürük bezlerini etkileyen tümörler, bezin genişliğine bağlı olarak değişir. Genel olarak, daha büyük bezler düzgün huylu tümörlerden daha sık etkilenir. Tükürük bezlerinin en büyüğü olan parotidi etkileyen tümörlerin yüzde 80’i uygun huyludur. İzole, hareketli, ağrısız ve yavaş büyüyen nodül biçimindedirler.
Submandibuler bezin tümörleri daha azdır, lakin her iki tümörden biri düzgün huyludur. Öte yandan, lisan altı bezi tümörlere daha az eğilimlidir. Küçük tükürük bezlerinde ise tümörler azdır, lakin sıklıkla makûs huyludur.
Tükürük bezlerinin en sık görülen benign tümörü pleomorfik adenomdur. Makus huylu bir tümöre ilerleyebilir, lakin ortaya çıkmasından 15 ila 20 yıl sonra dönüşüm gerçekleşir.
İyi huylu bir tümör çoklukla ağrısızdır ve yalnızca bir tükürük bezini tesirler. Makus huylu yahut yeterli huylu tümörler ekseriyetle ameliyatla çıkarılabilir.
Tükürük bezi kanserleri
Tükürük bezlerinin makûs huylu tümörleri, ekseriyetle bitişik dokuya yapışkan ve sert bir kütle biçiminde kendini gösterir. Uzun bir müddet boyunca şişmiş lenf düğümleri ekseriyetle kanserli bir hastalığı düşündürür.
Bir tükürük bezi tümörü, parotis bezinden ve submandibuler bezin yanından geçerken fasiyal hududun felce neden olabilir.
Tükürük bezlerinin farklı kanserli tümörleri vardır. Bunlardan başlıcaları şunlardır:
– Mukoepidermoid karsinom, tükürük bezlerinin en sık görülen kanseridir. Çoklukla parotis bezini, daha nadiren submandibuler bezi yahut damağın ikincil tükürük bezini tesirler.
– Adenoid kistik karsinom, malign tükürük bezi tümörünün en sık görülen ikinci tipidir. Çoklukla ağız ve dudaklardaki tükürük bezlerini tesirler ve parotis bezlerinden geçen fasiyal hududa yayılabilir.
İyi huylu bir tümör ekseriyetle fasiyal hududu istila etmezken, makus huylu bir tümör bu hududu tesirler. Hudut ikazları kesintiye uğrar ve bu durum yüz felcine neden olur.
Farklı tükürük bezi tümörleri de vardır, fakat çok daha enderdir. Tedavi, hücrelerin hastalık tarafından istila edilmesine bağlı olarak değişir.
Sjögren sendromu
Sjögren sendromu kronik otoimmün bir hastalıktır. Tükürük bezlerinin kendi hastalığı değildir, lakin tükürük bezlerine kıymetli ölçüde ziyan verir. Antikorlar, mukoza zarındaki bezlere karşı üretilir ve onlara ziyan vererek ağız ve göz kuruluğuna yol açar.
Esas olarak 40 yaşın üzerindeki bayanları etkileyen bu sendrom, tükürük bezlerinin kronik iltihabı ile kendini gösterir ve bu da bezlerin daha makûs çalışmasına ve daha az tükürük üretmesine neden olur.
Tükürük bezi taşları
Tükürük bezi taşları, bir kulak burun boğaz uzmanı tarafından en sık karşılaşılan tükürük bezi hastalıklarından biridir.
Submandibuler ve daha nadiren parotis bezlerinden birinin tükürük kanallarında taşlar oluşabilir. Kanalın çıkışının lisanın altında olması ve submandibuler kanalın yerçekimine karşı çıkması, tükürüğü dışarı çıkarmak için basıncın daha büyük olması gerekir.
Taş, tükürük akışını engelleyerek kanalda birikmesine neden olur ve bilhassa tükürük akışı hızlandığında yemekler sırasında ağrı ve şişmeye neden olur. Sorun ekseriyetle yarım saat ila üç saat ortasında resen çözülür.
Tedavi edilmeyen tükürük taşları enfeksiyon ve apseye ilerleyebilir. Bu nedenle olağandan çok daha fazla su içmeniz, etkilenen beze masaj yapmanız, sıcak kompresler uygulamanız ve tükürük akışını tetiklemeniz önerilir. Artan tükürük akışı, taş küçükse geçmesini sağlayabilir.
Tükürük taşları kendi başlarına gitmezse, bir diş doktoru kanalın her iki tarafını sıkıştırarak taşı ortadan kaldırabilir. Kanalın daralması enfeksiyon, iltihaplı hastalıklar yahut postoperatif olarak da ortaya çıkabilir.
Siyalit
Daha az bilinen siyalit, yemekler sırasında, kaşıntı eşliğinde tat yahut koku alma uyarımı sırasında tükürük bezinin şişmesi ile kendini gösterir. Bununla birlikte, bu hastalığın nedenleri bilinmemektedir.
Antibiyotik tedavisi, kortikosteroidler, antispazmodikler, antialerjik ve benzodiazepini birleştiren iki haftalık bir tedavi reçete edilir. Daha sonra hastaya daha uzun vadede ilaçlar verilir.
Viral enfeksiyonlar ve kabakulak
Birçok virüs tükürük bezlerine, bilhassa parotis bezlerine ulaşabilir. En düzgün bilineni kabakulaktır ve tükürük yoluyla kolaylıkla bulaşır.
Kabakulak kulak ve boğaz ağrısı, ateş ve şiddetli yorgunluk ile kendini gösterir. Parotidler tıpkı anda her iki tarafta da şiştiği için teşhis son derece kolaydır. Her iki tükürük bezini tıpkı anda etkileyen tek hastalıktır.
Genellikle çocuklarda hafif olan viral enfeksiyon, yetişkinlikte ve gebe bayanlarda komplikasyonlara yol açabilir. Menenjit, işitme kaybı, pankreas iltihabı, testislerde kısırlığa yol açabilecek hasar bırakabilir.